مقاله آقای آبراهامیان که به بررسی مارکسیسم در خاورمیانه می پردازد، بویژه ازاین جهت جالب است که مفهوم مارکسیسم آکادمیک را طرح می کند وآن را مورد بررسی قرار می دهد.
استواری مارکسیسم آکادمیک بر اصول اندیشه روشنگری که افزون بر آنچه آبراهامیان برشمرده است تکیه بر خرد و قیم نداشتن آدمی را هم دربرمی گیرد، تغییر پارادایمیِ مهمی در اندیشه ورزی مارکسیستی است. باید امیدوار بود با گسترش این شیوه اندیشگی مارکسیستی در ایران، سیاست عملی چپ گرایی در میهن ما از آن بهره مند گردد وچپ گرایان ایرانی که خود را مارکسیست می دانند در فعالیت های شان برای دگرگونی ها وتغییرات در کشور بویژه اصول روشنگری را مد نظر قرار دهند.

 

 

مقاله آقای آبراهامیان که به بررسی مارکسیسم در خاورمیانه می پردازد، بویژه ازاین جهت جالب است که مفهوم مارکسیسم آکادمیک را طرح می کند وآن را مورد بررسی قرار می دهد. از دیدگاه او از دهه ی شصت میلادی مارکسیسمی در سپهر اندیشه ودانش پدیدار می شود که آماجش را نه تغییر جهان بلکه بررسی و تفسیر جهان می انگارد و آن را برپایه اصل های روشنگری همچون حقوق فردی وبرابری استوار می سازد. آبراهامیان با اشاره به شماری از پژوهشگران ایرانی نام آنها را در ردیف این گونه مارکسیست ها برمی شمرد. استواری مارکسیسم آکادمیک بر اصول اندیشه روشنگری که افزون بر آنچه آبراهامیان برشمرده است تکیه بر خرد و قیم نداشتن آدمی را هم دربرمی گیرد، تغییر پارادایمیِ مهمی در اندیشه ورزی مارکسیستی است. باید امیدوار بود با گسترش این شیوه اندیشگی مارکسیستی در ایران، سیاست عملی چپ گرایی در میهن ما از آن بهره مند گردد وچپ گرایان ایرانی که خود را مارکسیست می دانند در فعالیت های شان برای دگرگونی ها وتغییرات در کشور بویژه اصول روشنگری را مد نظر قرار دهند.

افزون براین جا دارد که به اختصار به دو نکته زیر اشاره شود:

نخست این که معیارهایی که بر اساس آن آقای آبراهامیان، نام برخی پژوهشگران ایرانی را در شمار مارکسیست ها برشمرده است، ناروشن و نامشخص است.

دوم این که در فهرست پژوهشگران مارکسیست ایرانی جای برخی چهره های برجسته مانند دکتر امیر حسین آریانپور و دکتر محمد رضا فشاهی خالی است.

نگرش

 

***

مورخان غربی، اگر اصولا در باره خاورمیانه اطلاعی داشته باشند، آن را مدیون مطالعات “ شرق شناسی“ هستند. اما مورخان  خاورمیانه به طور عمده رشته خود را از طریق پژوهش های پربار  گونه های مارکسیسم می شناسند. از آغاز سده بیستم که مارکسیسم وارد خاورمیانه شد تا دهه 1960، روشنفکران خاورمیانه از آن به گرمی استقبال کردند تا جهان را تغییر دهند. تقریبا تمام این روشنفکران رزمندگانی بودند که به شخصیت های فعال مارکسیست تبدیل شدند. الن جان پرسیوال تیلر مورخ سرشناس بریتانیایی، می نویسد: “  به برکت وجود مانیفست کمونیست، نحوه اندیشه کسی که دغدغه مسائل سیاسی و اجتماعی داشته باشد، دگرگون می شود.“. بنابراین در خاورمیانه، بخش اعظم روشنفکران این دوره، در چارچوب این نظر ا. ج. پ. تیلر قرار می گیرند:“ روشنفکرکسی است که به گونه ای صاحب اندیشه است“. اما از دهه 1960 تا کنون، شمار فزاینده ای از مورخان به مارکسیسم روی آورده اند نه فقط برای آن که جهان را تغییر دهند بلکه بیش از آن، برای آن که آن را درک کنند. این مورخان به این نتیجه رسیده اند، که جوامع خود را پیش از آن که تغییر دهند؛ لازم است که بشناسند. بنابراین داستان مارکسیسم در خاورمیانه را می توان به صورت گذار از مارکسیسم سیاسی – که به طور عمده بر مانیفست کمونیست اتکا داشت – به مارکسیسم آکادمیک تعریف کرد که نه تنها تحت تاثیر آثار متاخر مارکس قرار دارد، بلکه از آنتونیو گرامشی (مارکسیست ایتالیایی)، مارکسیست های بریتانیایی، „ساب آلترن “ ^(1-م) ها و حتی مکتب آننلز^(2-م) متاثر است. مارکسیسم آکادمیک – در گونه های فراوانش، در خاورمیانه پر نشاط و پویاست.

وقتی از مارکسیسم آکادمیک سخن می گویم، منظورم تحلیل جامعه بویژه تاریخ آن، تاکید بر اهمیت طبقه، تاکید بر اهمیت شرایط عینی بدون نادیده گرفتن فرهنگ، تاکید بر اهمیت ارتباط شبکه های اجتماعی در حوزه عمومی از یک طرف و تاکید بر اهمیت نیروهای اجتماعی – اقتصادی در جامعه بزرگتر از طرف دیگر و سرانجام آخرین و نه کم اهمیت ترین نکته، تاکید بر اهمیت پذیرش اصول „عصرروشنگری“ است که در آن انسان از حقوق تفکیک ناپذیر آزادی و برابری برخوردار است. مارکسیسم آکادمیک، پذیرش مراحل رشد تاریخی و باور مارکس به „سیر اجتناب ناپذیر تاریخی“ را الزامی نمی داند.

در مارکسیسم آکادمیک، حقوق فردی مورد توجه قرار می گیرد زیرا در شرایط حاضر بسیاری از اسلام گرایان رادیکال – که غالبا عنوان نادرست بنیاد گرا برآن ها اطلاق می شود – بخش عمده ای از ویژگی های مارکسیسم بویژه مبارزه طبقاتی را می پذیرند، اما از پذیرش مفاهیمی چون آزادی و برابری طفره می روند. به عنوان نمونه علی شریعتی، نظریه پرداز انقلاب اسلامی ایران، به صراحت اصول “ عصر روشنگری “ را رد ، اما پیگیرانه از اندیشه تضاد طبقاتی حمایت می کند. او تاریخ جهان را از زمان هابیل و قابیل به صورت نبرد همیشگی میان ثروتمندان و فقیران، قدرتمندان و ضعیفان، حاکمان و محکومان و کاخ نشین ها و کوخ نشین ها تفسیر می کند. اگر تنها، نبرد طبقاتی را جوهر مارکسیسم در خاورمیانه در نظر بگیریم، دامنه کار را بسیار وسیع تر از آنچه باید در نظر گرفته ایم؛ با این وجود این حقیقت که متفکران اسلامی، اندیشه مبارزه طبقاتی را که تا اندازه زیادی با تعلیمات سنتی آنان بیگانه است از مارکسیسم اقتباس کرده اند؛ بیانگر تاثیر گسترده مارکسیسم بر اسلام است. طرفه آن که این تاثیر همواره جنبه مثبت و روشنگرانه نداشته است. ^{( 1 )}

پیش از دهه 1960

نخستین مارکسیست های خاورمیانه به طور عمده رزمندگان جنبش های دموکراتیک اجتماعی و پیروان آن ها – دموکرات های بومی، بلشویک ها، منشویک ها و آنارشیست ها – بودند. منابع و آثاری که به آن ها استناد می کردند در درجه اول عبارت بودند از: مانیفست کمونیست، ایسکرای لنین، نشریات زیرزمینی که راه خود را به این منطقه از جهان گشوده بودند، اسناد و رهنمودهای کنگره خلق های شرق که به سال 1920 در باکو برگزار شده بود، اشعار انقلابیونی چون ابوالقاسم لاهوتی که به اتحاد شوروی پناه آورده بود ومحمد فرخی یزدی که در سال 1939 ( 1318 ) در زندان رضا شاه به قتل رسید و برخی مقالات نشریات کوچکی چون ایران نو، حقیقت، و مجله دنیا. برگردان پنج فصل نخست کاپیتال ( سرمایه ) اثر کارل مارکس، برای نخستین بار در دهه 1930 انجام شد، اما در سال 1966 بود که برای اولین بار متن کامل این اثر به زبان فارسی منتشر شد. مترجم کاپیتال خاطر نشان می کند که تا نیمه نخست سده بیستم تنها چند اثر انگشت شمار مارکسیستی به زبان فارسی ترجمه شده بود. ⁽²⁾  این مطلب در مورد بسیاری از کشورهای عربی نیز صادق است.

گرچه در این دهه ها آثار آکادمیک مارکسیستی اندکی نوشته و منتشر شد، اما رزمندگان کارآزموده ای که به اجبار به اتحاد شوروی مهاجرت کرده بودند – حداقل آن هایی که از تصفیه های دهه 1930 جان سالم بدر برده بودند – رساله ها و خاطراتی را بر اساس تجربه های خود به نگارش در آوردند. این رساله ها هنوز از آرشیو دانشگاه ها خارج نشده اند، اما خاطرات مبارزان کارآزموده ایرانی مانند اردشیر آوانسیان و عبدالصمد کامبخش، گهگاه در طی دهه های 1960 و 1970 در مجله دنیا منتشر شد. ⁽³⁾ این خاطرات فاقد تحلیل اما از اطلاعات پربار اولیه در باره سازماندهی جنبش های کارگری و کمونیستی برخورداراست. همین سخن را می توان در باره نخستین مبارزان کارآزموده جنبش کمونیستی در دنیای عرب هم گفت.⁽⁴⁾

در نیمه نخست سده بیستم، در مورد مسائل خاورمیانه، دانشمندان مارکسیست مهمی پدید آمدند که در میان آن ها چند شخصیت سرشناس برجسته وجود دارد. مشهورترین آن ها ماکسیم رودینسون^(3-م) است؛ نویسنده آثاری چون “ محمد “ (1961)، „اسلام و سرمایه داری“ (1966)، “ مارکسیسم و جهان عرب „(1981) و “ جذابیت اسلام „( 1980) که در بسیاری از جهات با کتاب “ شرق شناسی“ اثر ادوارد سعید متناظرند. رودینسون که در سال 1915 در پاریس به دنیا آمد ، از معدود مارکسیست های نسل گذشته به شمار می آید . او زبان های سامی را در دهه 1930  مورد مطالعه قرارداده ودر مبارزات احزاب کمونیست فرانسه و لبنان تا سال 1958 شرکت کرده بود و به عنوان یک شرق شناس مهم شناخته می شد، اما به طور عمده پس از دهه 1960، پژوهشگران جوان تحت تاثیر رودینسون قرار گرفتند. یکی از شاگردان او، گیلبرت اشکار،  از کاربرد اصطلاح “ شرق شناسی “ استادش رودینسون در برابر “ شرق شناسی“ ادوارد سعید در کتابی تحت عنوان “ مارکسیسم، شرق شناسی، جهان وطنی“ (2013) دفاع کرد. برخلاف رودینسون، دیگر دانشمندان هم عصر او که تحت تاثیر مارکسیسم بودند، ترجیح دادند که چارچوب نظری خود را – احتمالا به خاطر دوران مک کارتیسم – آشکار نکنند. اخیرا خوانندگان نشریه “ تایمز لیترری ساپلمنت “ وقتی دریافتند که برنارد لوئیز، پیش کسوت نو محافظه کاران، پژوهش های آکادمیک خود را تحت تاثیر آثار مارکسیستی نوشته است؛ سخت حیرت زده شدند. البته او خیلی زود مارکسیسم را “ آبله و سرخک “ کودکی خواند و از آن دوری جست.⁽⁵⁾ این موضوع نشان می دهد که چرا نخستین آثار او هنوز هم ارزش خواندن دارند.

در جهان عرب، مشهورترین مارکسیست های آکادمیک عبارتند از سمیر امین و انور عبدالمالک. سمیر امین که “ شیوه های تولید “ را تئوریزه کرد، همانطور که هابسبام می گوید؛ بر کتاب “ اریک ولف “ تحت عنوان “ اروپا و مردمان بدون تاریخ “ تاثیر اساسی باقی گذاشت.⁽⁶⁾ عبدالمالک نویسنده کتاب “ مصر ؛ جامعه نظامی : رژیم نظامی، چپ و تغییر اجتماعی در دوران ناصر „(1962)، سال ها بعد وقتی مقالاتش در دو جلد، باعنوان “ دیالکتیک اجتماعی „(1981) در غرب منتشر شد؛ تاثیر بسیاری بر محافل آکادمیک غربی باقی گذاشت.

 در ایران هم گروهی از روشنفکران مارکسیست بودند که معمولا از منابع دست دوم مارکسیستی استفاده می کردند و در آثار خود از عبارات کلی بهره می بردند. آن ها ناچار بودند اتهام مارکسیستی را از خود بزدایند. نام مارکس در کشوری که رسانه های آن در کنترل کامل دولت قرار داشت؛ ممنوع بود. وقتی سخن از مارکس بود، غالبا از او به عنوان “ فیلسوف مشهور سده نوزدهم “ نام برده می شد. با این وجود شبح او در جامعه ایران در گردش بود. مرتضی راوندی، وکیل و روزنامه نگار، بیست و هفت سال از عمرش را صرف نگارش کتاب ده جلدی خود “ تاریخ اجتماعی ایران “ کرد که تحولات اقتصادی، سیاسی، روشنفکری و فرهنگی مردم ایران را از دوران هخامنشیان تا سده بیستم، در بر می گیرد.⁽⁷⁾  او بعدها در گفتگویی اعلام کرد که این اثر را به این دلیل نوشت که استادان پیش کسوت او در کتاب هایشان هرگز به “ حقوق مردم و تضاد طبقاتی “ نپرداخته بودند.⁽⁸⁾ عبدالحسین نوشین، کارگردان مشهور تئاتر، تفسیر کاملا نو و متفاوتی از شاهنامه فردوسی ارائه کرد و مدعی شد که این حماسه عظیم نه در ستایش ، بلکه در نکوهش تاج بر سران سروده شده است.⁽⁹⁾ این کتاب در مسکو منتشر شد. نجف دریابندری، نویسنده و مترجم، اثری دوجلدی به نام “ کتاب مستطاب آشپزی“ نوشت. این کتاب افزون بر رهنمودهای آشپزی غذاها و نیز آداب و رسوم محلی و ملی مردم ایران، بخش زیادی از تاریخ اجتماعی ایران را هم در برمی گیرد.⁽¹⁰⁾ این نوع آثار که در آن ها تاریخ اجتماعی آشپزی را می نویسند؛ در غرب پیشینه دارد. در همین حال، یحیی آریان پور، کارمند دولت، کتاب دو جلدی “ از صبا تا نیما “ را در تحلیل اجتماعی ادبیات نوین فارسی به رشته تحریر در آورد.⁽¹¹⁾ و سرانجام احسان طبری، نویسنده و روشنفکر توده ای، یک سری مقاله با نام “ جامعه ایران در دوران رضا شاه “ منتشر کرد.⁽¹²⁾ بسیاری از این نویسندگان نگارش آثار خود را در زندان آغاز کردند. آنان به خاطر عضویت در حزب کمونیست توده در زندان بسر می بردند. در واقع نوشین در سال 1950 چنان غرق نگارش کتابش در باره شاهنامه بود که تمایلی به فرار از زندان نداشت. این آثار همچون آبادی هایی بودند در بیابان متون جدلی و انتقادی فعالان و مسئولان حزبی. تاکید این نویسندگان بر تحلیل طبقاتی، مخاطبین علاقمندی را در میان روشنفکران جوان می یافت.

بعد از دهه 1960

نخستین مارکسیست های خاورمیانه به طور عمده رزمندگان جنبش های دموکراتیک اجتماعی و پیروان آن ها – دموکرات های بومی، بلشویک ها، منشویک ها و آنارشیست ها – بودند. منابع و آثاری که به آن ها استناد می کردند در درجه اول عبارت بودند از: مانیفست کمونیست، ایسکرای لنین، نشریات زیرزمینی که راه خود را به این منطقه از جهان گشوده بودند، اسناد و رهنمودهای کنگره خلق های شرق که به سال 1920 در باکو برگزار شده بود، اشعار انقلابیونی چون ابوالقاسم لاهوتی که به اتحاد شوروی پناه آورده بود ومحمد فرخی یزدی که در سال 1939 ( 1318 ) در زندان رضا شاه به قتل رسید و برخی مقالات نشریات کوچکی چون ایران نو، حقیقت، و مجله دنیا. برگردان پنج فصل نخست کاپیتال ( سرمایه ) اثر کارل مارکس، برای نخستین بار در دهه 1930 انجام شد، اما در سال 1966 بود که برای اولین بار متن کامل این اثر به زبان فارسی منتشر شد. مترجم کاپیتال خاطر نشان می کند که تا نیمه نخست سده بیستم تنها چند اثر انگشت شمار مارکسیستی به زبان فارسی ترجمه شده بود. ⁽²⁾  این مطلب در مورد بسیاری از کشورهای عربی نیز صادق است.

گرچه در این دهه ها آثار آکادمیک مارکسیستی اندکی نوشته و منتشر شد، اما رزمندگان کارآزموده ای که به اجبار به اتحاد شوروی مهاجرت کرده بودند – حداقل آن هایی که از تصفیه های دهه 1930 جان سالم بدر برده بودند – رساله ها و خاطراتی را بر اساس تجربه های خود به نگارش در آوردند. این رساله ها هنوز از آرشیو دانشگاه ها خارج نشده اند، اما خاطرات مبارزان کارآزموده ایرانی مانند اردشیر آوانسیان و عبدالصمد کامبخش، گهگاه در طی دهه های 1960 و 1970 در مجله دنیا منتشر شد. ⁽³⁾ این خاطرات فاقد تحلیل اما از اطلاعات پربار اولیه در باره سازماندهی جنبش های کارگری و کمونیستی برخورداراست. همین سخن را می توان در باره نخستین مبارزان کارآزموده جنبش کمونیستی در دنیای عرب هم گفت.⁽⁴⁾

در نیمه نخست سده بیستم، در مورد مسائل خاورمیانه، دانشمندان مارکسیست مهمی پدید آمدند که در میان آن ها چند شخصیت سرشناس برجسته وجود دارد. مشهورترین آن ها ماکسیم رودینسون^(3-م) است؛ نویسنده آثاری چون “ محمد “ (1961)، „اسلام و سرمایه داری“ (1966)، “ مارکسیسم و جهان عرب „(1981) و “ جذابیت اسلام „( 1980) که در بسیاری از جهات با کتاب “ شرق شناسی“ اثر ادوارد سعید متناظرند. رودینسون که در سال 1915 در پاریس به دنیا آمد ، از معدود مارکسیست های نسل گذشته به شمار می آید . او زبان های سامی را در دهه 1930  مورد مطالعه قرارداده ودر مبارزات احزاب کمونیست فرانسه و لبنان تا سال 1958 شرکت کرده بود و به عنوان یک شرق شناس مهم شناخته می شد، اما به طور عمده پس از دهه 1960، پژوهشگران جوان تحت تاثیر رودینسون قرار گرفتند. یکی از شاگردان او، گیلبرت اشکار،  از کاربرد اصطلاح “ شرق شناسی “ استادش رودینسون در برابر “ شرق شناسی“ ادوارد سعید در کتابی تحت عنوان “ مارکسیسم، شرق شناسی، جهان وطنی“ (2013) دفاع کرد. برخلاف رودینسون، دیگر دانشمندان هم عصر او که تحت تاثیر مارکسیسم بودند، ترجیح دادند که چارچوب نظری خود را – احتمالا به خاطر دوران مک کارتیسم – آشکار نکنند. اخیرا خوانندگان نشریه “ تایمز لیترری ساپلمنت “ وقتی دریافتند که برنارد لوئیز، پیش کسوت نو محافظه کاران، پژوهش های آکادمیک خود را تحت تاثیر آثار مارکسیستی نوشته است؛ سخت حیرت زده شدند. البته او خیلی زود مارکسیسم را “ آبله و سرخک “ کودکی خواند و از آن دوری جست.⁽⁵⁾ این موضوع نشان می دهد که چرا نخستین آثار او هنوز هم ارزش خواندن دارند.

در جهان عرب، مشهورترین مارکسیست های آکادمیک عبارتند از سمیر امین و انور عبدالمالک. سمیر امین که “ شیوه های تولید “ را تئوریزه کرد، همانطور که هابسبام می گوید؛ بر کتاب “ اریک ولف “ تحت عنوان “ اروپا و مردمان بدون تاریخ “ تاثیر اساسی باقی گذاشت.⁽⁶⁾ عبدالمالک نویسنده کتاب “ مصر ؛ جامعه نظامی : رژیم نظامی، چپ و تغییر اجتماعی در دوران ناصر „(1962)، سال ها بعد وقتی مقالاتش در دو جلد، باعنوان “ دیالکتیک اجتماعی „(1981) در غرب منتشر شد؛ تاثیر بسیاری بر محافل آکادمیک غربی باقی گذاشت.

 در ایران هم گروهی از روشنفکران مارکسیست بودند که معمولا از منابع دست دوم مارکسیستی استفاده می کردند و در آثار خود از عبارات کلی بهره می بردند. آن ها ناچار بودند اتهام مارکسیستی را از خود بزدایند. نام مارکس در کشوری که رسانه های آن در کنترل کامل دولت قرار داشت؛ ممنوع بود. وقتی سخن از مارکس بود، غالبا از او به عنوان “ فیلسوف مشهور سده نوزدهم “ نام برده می شد. با این وجود شبح او در جامعه ایران در گردش بود. مرتضی راوندی، وکیل و روزنامه نگار، بیست و هفت سال از عمرش را صرف نگارش کتاب ده جلدی خود “ تاریخ اجتماعی ایران “ کرد که تحولات اقتصادی، سیاسی، روشنفکری و فرهنگی مردم ایران را از دوران هخامنشیان تا سده بیستم، در بر می گیرد.⁽⁷⁾  او بعدها در گفتگویی اعلام کرد که این اثر را به این دلیل نوشت که استادان پیش کسوت او در کتاب هایشان هرگز به “ حقوق مردم و تضاد طبقاتی “ نپرداخته بودند.⁽⁸⁾ عبدالحسین نوشین، کارگردان مشهور تئاتر، تفسیر کاملا نو و متفاوتی از شاهنامه فردوسی ارائه کرد و مدعی شد که این حماسه عظیم نه در ستایش ، بلکه در نکوهش تاج بر سران سروده شده است.⁽⁹⁾ این کتاب در مسکو منتشر شد. نجف دریابندری، نویسنده و مترجم، اثری دوجلدی به نام “ کتاب مستطاب آشپزی“ نوشت. این کتاب افزون بر رهنمودهای آشپزی غذاها و نیز آداب و رسوم محلی و ملی مردم ایران، بخش زیادی از تاریخ اجتماعی ایران را هم در برمی گیرد.⁽¹⁰⁾ این نوع آثار که در آن ها تاریخ اجتماعی آشپزی را می نویسند؛ در غرب پیشینه دارد. در همین حال، یحیی آریان پور، کارمند دولت، کتاب دو جلدی “ از صبا تا نیما “ را در تحلیل اجتماعی ادبیات نوین فارسی به رشته تحریر در آورد.⁽¹¹⁾ و سرانجام احسان طبری، نویسنده و روشنفکر توده ای، یک سری مقاله با نام “ جامعه ایران در دوران رضا شاه “ منتشر کرد.⁽¹²⁾ بسیاری از این نویسندگان نگارش آثار خود را در زندان آغاز کردند. آنان به خاطر عضویت در حزب کمونیست توده در زندان بسر می بردند. در واقع نوشین در سال 1950 چنان غرق نگارش کتابش در باره شاهنامه بود که تمایلی به فرار از زندان نداشت. این آثار همچون آبادی هایی بودند در بیابان متون جدلی و انتقادی فعالان و مسئولان حزبی. تاکید این نویسندگان بر تحلیل طبقاتی، مخاطبین علاقمندی را در میان روشنفکران جوان می یافت.

بعد از دهه 1960

مارکسیسم آکادمیک در خاورمیانه در دهه های پس از 1960 بود که کاملا شکوفا شد. دانشجویان فارغ التحصیل کشور های غربی که دهه پر تلاطم 1960 اروپا را از سر گذرانده بودند؛ مایوس و سرخورده از مطالعات و دستاورد های “ شرق شناسی „؛ با نگرش های دوران جنگ سرد و از همه مهم تر با نظریه های “ مدرنیزه شدن „، به سوی آرائ آنتونیو گرامشی (مارکسیست ایتالیایی)، ای.پ. تامپسون و دیگر مارکسیست های بریتانیایی گرایش یافتند. این جریان را امواج مداوم دانشجویان تبعیدی که از سرکوب حکومت های خاورمیانه می گریختند؛ تقویت می کرد. کشورهای این دانشجویان که “ دولت های پلیسی “ خوانده می شدند؛ دشمن تمام عیار هر شکلی از مارکسیسم بودند. حتی دولت هایی که چنان گرفتاری ذهنی برای امنیت خود نداشتند، با این تصور که موضوع تاریخ برای کشورهای در حال توسعه، مسئله ای تجملی و غیر ضرور است، حمایتی از بنیادهای تحقیقاتی تاریخ نمی کردند. با برداشتی متناقض، رشته تاریخ را خطرناک و در عین حال غیر ضرور به حساب می آوردند. در نتیجه مارکسیسم آکادمیک در ایران و جهان عرب نه در درون این کشورها بلکه به طور عمده در کشور های غربی شکوفا شد.

جنبش های چریکی معاصر نیز که در ایران پدیدار شدند ، به تاریخ مدرن علاقه مند بودند. اما کتاب های مرجع و کلیدی آن ها از جمله “ مبارزه مسلحانه؛ هم استراتژی هم تاکتیک “ اثر مسعود احمدزاده، “ تاریخ سی ساله “ اثر بیژن جزنی و نوشته های مطول مصطفی شعاعیان، کم تر بر منابع اولیه و بیشتر بر منابع دست دوم، گفته ها و اظهارات بی مرجع و برداشت های شخصی تکیه داشتند. این آثار بیشتر بر اساس بحث ها و مجادله های مفصل، و کمتر بر اساس اطلاعات تاریخی نوشته شده بودند.

اگرچه آثار آکادمیک مارکسیستی خاور میانه، از جریان های گوناگون مارکسیسم غربی متاثر بودند، اما همواره بر ماتریالیسم تاریخی، عوامل اقتصادی و از همه مهم تر تحلیل طبقاتی تاکید می کردند. در این آثار کوشش می شد تا هویت های گوناگون مردم از جمله ملت، قوم، قبیله، منطقه، فرقه و دین مورد توجه قرار گیرد. این گونه های هویت، گاه اندیشه مبتنی برتحلیل طبقاتی را تقویت و گاه تضعیف می کردند. خود مارکس هم در آثار خود که به بریتانیا ی معاصر پرداخته؛ از جمله در کتاب ماندگار “ مسئله ایرلند „، اهمیت این هویت ها را خاطر نشان کرده است.⁽¹³⁾

تا زمان حاضر، برجسته ترین آثار پژوهشی مارکسیستی موج نو در باره خاورمیانه را هانا بطوطه نوشته است، از جمله “ طبقات اجتماعی کهن و جنبش های انقلابی عراق : بررسی طبقات زمین دار و تجاری کهن عراق ، کمونیست ها، بعثی ها و افسران آزاد“. بطوطه سه دهه از عمرش را ، البته به تناوب – زیرا او راننده کامیون بود و هزینه زندگی را از این طریق بدست می کرد – به کنکاش در اطلاعات مهم و ارزشمند موجود در اسناد پلیس و اسناد حزبی، مصاحبه و گفتگو با فعالان سیاسی و نیز اسناد وزارت خارجه انگلیس صرف کرد تا بتواند تاریخ 1300 صفحه ای عراق مدرن را بنویسد. این کتاب – در جزئیات و کلیات ، از جریان های کلی تر تا بررسی گروهی خاص و روایت و تفسیر- اثر تاریخی فوق العاده ای به حساب می آید. این کتاب را این گونه توصیف کرده اند: “ اثری شکوهمند „.⁽¹⁴⁾ بطوطه خودش تاکید می کند که کتابش را تحت تاثیر انقلاب 1958 عراق، انقلاب 1917 روسیه، انقلاب 1642-1649 انگلستان، مارکس، ماکس وبر ، ر. ه. تونی، کریستوفر هیل و لورنس استون به نگارش در آورده است.⁽¹⁵⁾ در سال های بعد، بطوطه کتاب کوچکی هم با عنوان “ رعایای سوریه “ (1999) منتشر کرد.

نویسنگان دیگری که در خاورمیانه مدرن تحت تاثیر مارکسیسم آثاری آفریدند؛ همچون بطوطه چند بعدی نبودند. برخی از این نویسندگان در درجه نخست روی مسئله دولت متمرکز شدند. به عنوان نمونه، جیاکومو لوسیانی در کتابی که تحت عنوان “ دولت عرب „(1990) ویرایش نموده، بر اهمیت سهم درآمد نفت در کشورهای صادر کننده نفت تاکید می کند. حسین مهدوی، اقتصاد دان جوان، در سال 1970 ، مقاله ای با عنوان “ الگوها و مشکلات توسعه اقتصادی در دولت های نفتی، مورد ایران “ نوشت ؛ و برای نخستین بار اصطلاح “ دولت رانتی “ را به کار برد که به دولت هایی اطلاق می شود که منبع اصلی درآمد آن ها نفت است.⁽¹⁶⁾او در مقاله خود می نویسد که در دولت های رانتی تضاد طبقاتی ابعاد دیگری نیز به خود می گیرد یعنی مبارزه طبقاتی نه تنها بر سر مسائلی چون دستمزد، سود و محصولات کشاورزی بلکه در عین حال بر سر سهم تروت ملی ناشی از درآمد نفت، هم در می گیرد. در این کشورها مبارزه سیاسی حول این مسئله بوجود می آید که چه کسی و چه مقدار ازچنین درآمدی را به دست می آورد. او نتیجه می گیرد:

„از نظرسیاسی، این نوع دولت ها نسبت به دولت های دیگر از قدرت و امکان بیشتری برای رشوه دهی یا خریدن گروه های فشار و زیر فشار گذاردن مخالفان، برخوردارند. در همان حال قدرت و امکان این نوع دولت ها به شدت آسیب پذیر است زیرا قطع درآمدهای نفتی می تواند به درآمدهای این دولت ها آسیب جدی بزند.“

به همین ترتیب، علی عبدالطیف احمیدا در اثرش “ شکل گیری لیبی مدرن „(2000) رابطه پویا میان شکل گیری دولت و مقاومت ضد استعماری را مورد بررسی قرار می دهد. هوشنگ امیر احمدی در “ انقلاب و گذار اقتصادی „( 1990) و “ اقتصاد سیاسی ایران در دوران قاجار“(2012) رابطه بین دولت مرکزی و جامعه بزرگتر را توصیف می کند. فرد هالیدی (ایرلندی-انگلیسی) ، شاید برجسته ترین دانشمند مارکسیستی باشد که در مجموعه کتاب هایی که نوشته است؛ بر نقش دولت تاکید می کند. مشهورترین آثار او عبارتند از: “ عربستان بدون سلطان „(1975) و “ ایران: دیکتاتوری و توسعه „(1979)

برخی دیگر از محققان، توجه خود را بر طبقه کارگر و جنبش کارگری متمرکز کرده اند. برجسته ترین نویسندگان این حوزه عبارتند از: جوئل بینین وذاکری لاکمن در اثرشان به نام “ ملی گرایی، کمونیسم، اسلام و طبقه کارگر مصر در سال های بین 1883-1954 „(1987)، بینین در “ آیا آنجا پرچم های سرخ به اهتزاز در آمدند؟ „(1990) لاکمن (ویراستار) در “ کارگران و طبقه کارگر در خاورمیانه „(1994)، آصف بیات در “ کارگران و انقلاب ایران „(1987)، الیس گلدبرگ در “ تاریخ اجتماعی کارگران در خاورمیانه „(1996)، فرهاد نعمانی و سهراب بهداد در “ طبقه و کار در ایران: آیا مسئله انقلاب ایران بود؟ „(2006)، حبیب لاجوردی در “ اتحادیه های کارگری و استبداد در ایران“(1985)، کاوه احسانی در “ تاریخ اجتماعی کارگران در صنعت نفت ایران“(2014)، جان چالکرافت در “ رانندگان اعتصابی قاهره: صنعت و اصناف در مصردر سال های1863 –1914 „(2004) و تورج اتابکی (ویراستار) در شماره ویژه نشریه “ تاریخ بین المللی کار و طبقه کارگر“ با موضوع “ کارگران صنعت نفت ایران، شماره 84 (پاییز 2013)

گروهی دیگر توجه ویژه خود را به سوی فقیران شهری و “ تاریخ از فرودست “ معطوف کردند: آصف بیات در “ سیاست های خیابانی : جنبش های مردم فقیر در ایران „(1997) و „زندگی به عنوان سیاست: چگونه مردم عادی خاورمیانه را تغییر می دهند؟“(2010)، ادموند برک ( ویراستار ) در “ مبارزه و بقا در خاورمیانه مدرن „(1993)، استفانی کرونین در “ فرودستان و نیروهای اجتماعی: تاریخ از فرودست در خاورمیانه و شمال آفریقا „(2008) و “ سربازان و فرودستان: مخالفت، اعتراض و شورش از 1921 تا 1941 „(2010)، تورج اتابکی در “ دولت و فرو دستان: نوسازی، جامعه و سیاست در ترکیه و ایران(2007) و علی عبداللطیف احمیدا در “ صداهای فراموش شده: قدرت و نمایندگی در لیبی دوران استعمار و پسا استعمار“ (2005) و “ فراتر از استعمار و ملی گرایی در مراکش: تاریخ، فرهنگ و سیاست“ (2009) بعضی دیگر از مورخان بویژه در سال های اولیه دهه 1970 و سال های پیش از اصلاحات ارضی مسئله رعایا را مورد توجه قرار دادند. بهترین این آثار عبارتند از: هوگلاند در “ زمین و انقلاب در ایران از 1960 تا 1980″ (1982) و “ افسانه نجم آبادی در “ اصلاحات ارضی و تغییر اجتماعی در ایران „(1987).

دیگرانی هم رابطه ایدئولوژی، بویژه اسلام، و نیرو های اجتماعی را مورد مطالعه قرار داده اند. مایکل فیشر در “ ایران : از بحث و جدل دینی تا انقلاب „(1980)، سم زوبایدا در „قانون و قدرت در جهان اسلام „(2005)، علی رهنما و فرهاد نعمانی در “ اعجاز سکولار : دین، سیاست و خط مشی اقتصادی در ایران „(1990)، سعید رهنما و سهراب بهداد در “ ایران پس از انقلاب: بحران های دولت اسلامی „(1991)، انوشیروان احتشامی در “ پس از {آیت اله} خمینی: جمهوری دوم ایران “ (1995)، استفانی کرونین(ویراستار) در “ اصلاحات و انقلاب ها در ایران مدرن : نگرش نوین چپ ایران „(2004)، تورج اتابکی(ویراستار) در “ ایران در سده بیستم : تاریخ نگاری و فرهنگ سیاسی“(2010)، و هالیدی در “ در باره ملت و دین در خاورمیانه „(2000) و “ اسلام و افسانه رویارویی „(1996) و “ جهان در سال 2000 „(2001) یکی از پرکارترین نویسندگان تاریخ روشنفکری که غالبا تاریخ را در چارچوب بافت اجتماعی مورد مطالعه قرار می دهد، نیکی کدی است. آثار او در بسیاری از مواقع زندگی دو نسل را در بر می گیرد. موثر ترین نوشته های او عبارتند از : “ ایران مدرن: ریشه ها و پیامد های انقلاب „(2003) و “ پاسخ اسلامی به امپریالیسم: آثار سیاسی و دینی افکار سید جمال الدین ال افغانی{اسد آبادی} „(1968)، “ دین و شورش در ایران „(1966)، “ ایران : دین، سیاست و جامعه „(1980) و “ ایران و جهان اسلام : مقاومت و انقلاب „(1995). در سال های اخیر چارلز تریپ به رابطه بین مقاومت فرهنگی  و سیاسی در “ اسلام و اقتصاد اخلاقی : چالش سرمایه داری „(2006) و “ قدرت و مردم : راه های مقاومت در خاورمیانه „(2013) پرداخته است.

گروه دیگری از مورخان به طور عمده جنبش های مخالف را مورد توجه قرار داده اند. پیتر اسلاگ لت در “ بریتانیا در عراق از 1914 تا 1932 „(1976)، ماریون فاروک -اسلاگ لت و پیتر اسلاگ لت در“ عراق از سال 1958: از انقلاب تا دیکتاتوری „(2003)، افشین متین اصغری در “ ضدیت دانشجویان ایرانی با شاه „(2003)، مازیار بهروز در “ شورشیان آرمانخواه „(1999) و پیمان وهاب زاده در “ اودیسه چریک ها : نوسازی، سکولاریسم، دموکراسی “ و “ دوره فدائیان در مبارزه ملی آزادیبخش“ از 1971 تا 1979 (2010).

گروه کوچکی هم توجه خود را به سوی بورژوازی معطوف کرده اند. محمود حسین در “ مبارزه طبقاتی در مصر از 1945 تا 1970 “ (1973)، جیمز بیل در “ سیاست در ایران : گروه ها، طبقات و نوگرایی“ (1972)، آرنگ کشاورزیان در “ بازار و دولت در ایران : سیاست های بازار تهران „(2007)، احمد اشرف در “ موانع تاریخی توسعه بورژوازی در ایران “ و “ مطالعاتی در باره تاریخ اقتصادی خاورمیانه “ در “ مطالعاتی در باره تاریخ اقتصادی خاورمیانه „( ویراستار : مایکل کوک) (1970)، حسین ادیبی در “ طبقه متوسط جدید در ایران(فارسی)“ (1979)، کیت واتن پا در “ مدرن بودن در خاورمیانه : انقلاب، ملی گرایی و طبقه متوسط عرب „(2006) و یکی از جدید ترین کتاب ها، سیروس شایق در “ توانا بود هر که دانا بود : دانش، طبقه و شکل گیری جامعه مدرن در ایران از 1900 تا 1950″(2009)

تعداد محدودی از پژوهشگران هم اشراف زمیندار قدیمی را مورد بررسی قرار داده اند. برجسته ترین آثار در این زمینه عبارتند از: “ چهره های سرشناس شهری و ملی گرایی عرب: سیاست های دمشق از 1860 تا 1920 „(1983)، و “ سوریه و قیمومیت فرانسوی: سیاست های ملی گرایی عربی از 1920 تا 1945 „(1987) اثر فیلیپ خوری. در هر دو کتاب، نویسنده به صراحت خود را مدیون هانا بطوطه می داند.

 با توجه به گرایش اخیر مورخان در توجه به عامل “ جنسیت “ در پژوهش های تاریخی، گروهی از محققان کوشیده اند تا رابطه پیچیده میان سه گانه طبقه، ملت و جنسیت را روشن کنند. ژانت آفاری که پیش از این کتاب “ تحلیل طبقاتی انقلاب مشروطیت ایران 1906 تا 1911 „(1996) را منتشر کرده بود؛ اثر دیگری نوشته است تحت عنوان “ سیاست های جنسیتی در ایران مدرن „(2009)، به همین ترتیب افسانه نجم آبادی که کتاب هایی در باره رعایا نوشته بود؛ اثر دیگری منتشر کرده است با عنوان “ داستان دختران قوچان: جنسیت و حافظه ملی در تاریخ ایران“ (1998) و “ زنان سبیل دار و مردان بدون ریش: جنسیت و اضطراب های جنسی مدرنیته ایرانی“(2005). در حالی که بعضی از این پژوهشگران ادعا می کنند که نقطه تمرکز تاریخ از طبقه به جنسیت منتقل شده است؛ گروه دیگری براین باورند که اتفاقا بحث جنسیت بر غنای تحلیل های مارکسیستی افزوده است.

افزون بر مطالعاتی که طبقه و فرهنگ مادی را مورد بررسی قرار داده اند، شماری آثار بلند پروازانه هم وجود دارند که می کوشند تا نظریه مارکسیستی به طور عام را بر شرایط خاور میانه تطبیق دهند. شاخص ترین آثار در این رابطه عبارتند از: “ شیوه های تولید پیشا سرمایه داری „(1975) اثر ب. هیندز، “ شیوه های تولید و فرماسیون های اجتماعی“(1977) اثر ب. هیندز و پ. هرست، “ تاریخ و سیاست های ایرانیان „(2003) و “ اقتصاد سیاسی ایران مدرن „(1981) اثر هما (همایون) کاتوزیان؛ “ تغییر بنیادین مدرنیته – نو اندیشی – ایرانی: روابط بین الملل و تغییر اجتماعی „(2013) اثر کامران متین و “ فئودالیسم یا شیوه تولید آسیایی “ اثر احمد اشرف. این مقاله بسیار بحث انگیز دهه 1960، موضوع دیرینه “ استبداد شرقی “ را مورد بحث و چالش قرار می دهد.⁽¹⁷⁾ چنین آثاری برای کسانی جالب است که به مقوله نظری کلان و تاریخ در سطح کلان علاقه مندند. البته این آثار چندان توجه کسانی را که به مقوله “ تاریخ تجربی و عینی“ گرایش دارند؛ جلب نمی کند.

خیزش های عربی(2010 –)

خیزش هایی که در سال 2010 در تونس آغاز شد و چون توفانی سهمگین، بیشتر کشور های جهان عرب را در هم نوردید؛ هم به گسترش بیشتر تحلیل های مارکسیستی دامن زد و هم چالش های فکری چندی را در برابر آن مطرح کرد. آدام هانیه در “ ریشه های شورش: پیامد های سرمایه داری معاصر در خاورمیانه „(2013)؛ ریچارد جواد حیدریان در “ چگونه سرمایه داری جهان عرب را نابود کرد: ریشه های اقتصادی  و شکست پر مخاطره خیزش های خاور میانه „(2014 )؛ گیلبرت اشکار در “ خواست مردم: بررسی ژرف خیزش های عربی „(2013)؛ و پاتریک کاکبورن در مقاله های گزنده اش در “ لاندن ریویو بوکس “ بعضی اشتباهات بنیادین در تفسیر های متعارف نو لیبرالی از خیزش های عربی را کاملا برملا کردند.

نولیبرال ها، خیزش های عربی را “ بهار عربی“ تلقی کردند که زمینه را برای طلوع دموکراسی در سراسر خاورمیانه هموار می کند. آن ها این شورش ها را در واقع مبارزه “ جامعه مدنی “ قلمداد می کردند که خود کامگی، استبداد، حکومت های فرعونی، جمهوری های موروثی و از همه مهم تر دولت های دیوان سالار دست و پا گیر را مورد چالش قرار می دهد. آن ها این رهنمود های ریگان و تاچر را فراموش نکرده بودند که “ دولت راه حل نیست بلکه خود مشکل است.“ نولیبرال ها اعلام کردند که آماج شورش های عربی تنها کسب آزادی است و مسائل تاریخی معاصر مردم عرب از جمله اشغال فلسطین توسط اسرائیل، تجاوز آمریکا به عراق، و این که اسلام تند رو تمایلی است واپس نگر برای بازگشت به گذشته دور؛ از اهمیت چندانی برخوردارنیست آن ها اعلام کردند که پیشگام این خیزش ها، طبقه متوسطی است که از اندیشه های غربی و فن آوری های نوین بویژه تلفن همراه، پست الکترونیک و فیس بوک الهام می گیرد. در نگرش نولیبرالی، جهانی شدن، خود به خود به توسعه اقتصادی دامن می زند؛ توسعه اقتصادی به نوبه خود به ارتقای استاندارد های زندگی و فربه شدن طبق متوسط می انجامد و طبقه متوسط هم به همین ترتیب شالوده های اجتماعی استواری را پی می ریزد که پیامدش ثبات و دموکراسی های لیبرالی پر نشاط است. طرفه آن که  با این نگرش، نولیبرال ها در واقع به استقبال خوانش ساده لوحانه ای از مارکسیسم می روند که به کلی از حوزه اندیشه مارکسیسم خارج شده است. براساس  این خوانش، گویا نیروهای اقتصادی به خودی خود عامل اصلی پیش برنده “ حرکت تاریخی انسان “ هستند و این حرکت، خود به خود و به صورت گریز ناپذیری به “ مدرن شدگی “  و „مدرنیته “ می انجامد – نسخه ای که از نظر غرب لیبرال ایده آل و البته مطلوب است.

اما آثار متاخر مارکسیستی که تحولات مربوط به خیزش های عربی را تحلیل می کنند، در واقع بسیار پیچیده اند. آن ها موارد زیر را مورد توجه قرار می دهند :ساختار های طبقاتی از پیش موجود؛ تسلط تمام عیار طبقه حاکم – یا آن طور که برخی ترجیح می دهند که بگویند “ نخبگان قدرت „؛ تضعیف سیستماتیک اخیر سوسیالیسم عربی و پان عربیسم؛ فشار فزاینده آمریکا، صندوق بین المللی پول و بانک جهانی برای نابودی “ دولت “ از طریق خصوصی کردن بنگاه های اقتصادی دولت و نیز انقباض بودجه آن؛ فشار باز هم بیشتر برای دستیابی به این هدف ها از طریق شیخ نشین های نفتی ثروتمند حاشیه خلیج فارس؛ افزایش نفرت انگیز تجاوز گری وحشیانه و سرمایه داری لجام گسیخته ناشی از حراج تمام عیار مستغلات شهری و بنگاه های دولتی؛ تضعیف تدریجی  اصلاحات ارضی پیشرفته؛ تهدید های اقتصادی فزاینده از خارج بویژه تهدید صنایع در حال نابودی و منابع نفتی ارزشمند کشورها؛ بار خرد کننده بدهی های خارجی به بانک های بین المللی – از منظر محافل مالی امپریالیستی، این کشورها باید از آرژانتین الگو برداری و نمایشگاهی از بدهی های خارجی بر پا کنند؛ کاهش یارانه مواد غذایی، آموزش همگانی، بهداشت، مسکن و خدمات اجتماعی؛ شکاف همواره فزاینده میان ثروتمندان و فقیران؛ صف های گسترش یابنده بیکاری؛ و سرانجام متلاشی کردن شبکه تامین اجتماعی بسیار ضعیف و در نتیجه فراهم آوردن خلاء ای که تشکیلات مذهبی آن را پر کنند. “ اجماع واشنگتن “ راه حل های ساده ای را برای چاره جویی مسائل به مردم و دولت های خاورمیانه پیشنهاد می کند تا از آن تبعیت کنند: خصوصی سازی، حذف مقررات دولتی، تراز کردن بودجه و قرار دادن نیروی کار در بازار آزاد. فرض این اجماع این است که انجام این اقدامات به توسعه سرمایه داری خواهد انجامید، اما در واقع  ارمغان آن  برای منطقه چیزی نبود و نیست جز نابرابری، بیکاری، و نارضایتی عمومی . به بیان ساده تر پیامد این اقدامات چیزی نیست جز خیزش های عربی.

گرمایش جهانی هم مسئله خاورمیانه را وخیم تر کرده است. کاهش باران در بخش اعظم منطقه خاورمیانه – در منطقه ای که هم اکنون هم با کمبود باران روبروست – استفاده نادرست از رودخانه ها، سد سازی بیش از اندازه، استفاده بیش ازحد از زمین های کشاورزی و پایین رفتن سفره های آب زیر زمینی، به فاجعه زیست محیطی انجامیده است. ابعاد فاجعه زیست محیطی منطقه خاورمیانه که سرمایه داری مسئول آنست؛ بیش از سایر نقاط جهان است. بحران های کنونی منطقه – بویژه بحران های سوریه، یمن و مصر—را نمی توان بدون توجه به پدیده گرمایش زمین و فاجعه زیست محیطی همراه آن درک کرد.

اما شورش های عربی در مقابل تحلیل های مارکسیستی خاورمیانه، چالش هایی را هم مطرح کرد. این شورش ها به روشنی نشان داد که گرچه عوامل اقتصادی و طبقاتی مهمند اما عوامل و پدیده های دیگری – از جمله دین، فرقه، قوم، ملت، قبیله، طایفه و حتی موقعیت جغرافیایی — هم وجود دارند که این عوامل را تضعیف یا پیچیده تر می کنند. در بعضی جاها و در برخی مواقع  این عوامل نه تنها تاثیر خود را به رخ می کشند، بلکه در تعارض با عوامل طبقاتی و اقتصادی قرار می گیرند. پس از یک قرن کامل تمرکز گرایی، توسعه شهری، صنعتی شدن، آموزش همگانی و رسانه های دولتی، این عوامل نه تنها جان سختی نشان داده اند، بلکه تقویت هم شده اند. سیاست های دینی و فرقه گرایانه – شیعه در برابر سنی در عراق و لبنان، علوی ها در برابر سنی ها در سوریه، منطقه جغرافیایی در برابر منطقه جغرافیایی دیگر در لیبی — که هم اکنون در خاورمیانه جریان دارند؛ ممکن است پدیده های جدیدی نباشند، اما شدت و حدت و پایه های توده ای آن ها قطعا جدید است. برای پرداختن به این مسائل حاد و خطرناک، نه تنها لازم است که بررسی های تجربی دقیق هانا بطوطه را سرمشق خود قرار دهیم، بلکه ضرور است که از مارکسیست های بریتانیایی، کسانی چون ا. پ. تامپسون و کریستوفر هیل هم بیاموزیم. آن ها این مسئله دشوار را پیش می کشند که چرا و چه زمانی دین وارد حوزه سیاست می شود – بویژه به این مسئله می پردازند که وقتی سرمایه داری لجام گسیخته به تهدیدی علیه “ اقتصاد اخلاقی “ تبدیل می شود؛  چگونه باور های دینی سیاسی می شوند. مارکسیسم، بویژه مارکسیسم فرهنگی، خود را متعهد می داند که برای این بحران های رو به گسترش خاورمیانه پاسخ هایی ارائه کند.

* مترجم از پرفسور یرواند آّبراهامیان که متن حاضر را پیش از چاپ متن انگلیسی آن، در اختیار مترجم قرار دادند، عمیقا“ سپاسگزار است. او همچنین از دوستان فرهیخته خود، آقای کامران پورصفر، که در ویرایش متن و تکمیل پانوشت ها، دقت و توجه بسیار مبذول کردند، و آقای فرشید واحدیان که در مقابله متن اصلی و ترجمه آن تذکرات بسیار سودمندی ارائه دادند، واقعا متشکر است.

منبع: http://www.khosrobagheri.blogfa.com/post-103.aspx

---

پانوشت های نویسنده:

1. برای بررسی تاثیر مارکسیسم بر اسلام رادیکال  ن. ک. به : افشین متین اصغری، “ تاریخ نگاری مارکسیستی و آگاهی تاریخی در ایران مدرن : بررسی مقدماتی “ ؛ تورج اتابکی (ویراستار)، “ ایران در سده بیستم : تاریخ نگاری و فرهنگ سیاسی“، لندن، تاریس، 2009،صص199—230
2. ایرج اسکندری (مترجم)، سرمایه (کاپیتال) استکهلم،1965، ص230

3.اردشیر آوانسیان، “ خاطراتی از حزب کمونیست ایران “ دنیا، دوره 3،شماره 2، بهار 1962، صص33—39 ؛ خاطراتی از فعالین حزب کمونیست ایران در تهران „، دنیا، دوره 7، شماره 3، پاییز 1966 صص107—113 ؛ “ خاطراتی از حزب کمونیست ایران در خراسان „، دنیا، دوره 5، شماره 2، پاییز1965، صص 76—77 ؛ عبالصمد کامبخش،  در“ باره انجمن فرهنگی پرورش در قزوین „، دنیا، دوره5، شماره 2، پاییز1965، صص85—93 و “ نظری به جنبش کارگری و کمونیستی ایران „، استکهلم، 1965 ؛ ناشناس، “ خاطراتی از رفیق سیروس بهرام “ دنیا، دوره14، شماره 2، 1973 صص89—100 ؛ علی کباری، “ خاطراتی از فعالیت های انجمن فرهنگی فرهنگ و حزب کمونیست ایران „، دنیا، دوره 7، شماره 4، زمستان 1971، صص80—93 ؛ ابراهیم علیزاده، “ تاریخچه حزب کمونیست ایران در مازندران „، دنیا، دوره 7، شماره 4، زمستان 1971، صص84—87 و “ فعالان حزب حزب کمونیست ایران در کرمانشاه، “ دنیا، دوره 6، شماره 2، تابستان 1970، صص68—70 برخی از افراد برای نگارش تاریخ های چند جلدی از این مقاله ها استفاده کرده اند اما از منابع آن ها نام نبرده اند. در این مورد ن. ک. : خسرو شاکری، “ اسناد تاریخ جنبش سوسیال دموکراسی و کمونیستی ایران “ فلورانس، 1972—1975، جلد های 1—3

4. هانا بطوطه، “ طبقات اجتماعی کهن و جنبش های انقلابی عراق، پرینستون، انتشارات دانشگاه پرینستون، 1978
5. رابرت ایروین، “ روش های انسان „، تایمز لیترری ساپلمنت، 20 ژئئیه 2012
6. اریک هابسبام، “ مارکس و تاریخ “ در کتاب “ در باره تاریخ „، لندن، ویدنفیلد و نیکلسون، 1997، صص165—167
7. مرتضی راوندی، “ تاریخ اجتماعی ایران “ تهران، 1975—1994، جلد های 1—10
8. ناشناس، “ مصاحبه اختصاصی با مرتضی راوندی “ ایرانیان، شماره 55، نوامبر 1999
9. ف. م. جوانشیر( ف. میزانی) ، حماسه داد، تهران 1980
10. نجف دریابندری، “ کتاب مستطاب آشپزی، تهران، 1980، جلد های 1—2
11. یحیی آریان پور، “ از صبا تا نیما “ تهران، 1975، جلد های 1—2
12. احسان طبری، “ جامعه ایران در دوران رضا شاه “ استکهلم، 1977
13. کارل مارکس و فریدریش انگلس، “ در باره بریتانیا „، مسکو، انتشارات زبان های خارجی، 1953 . مارکس در نامه ای در سال 1870 می نویسد: در حال حاضر تمام مراکز صنعتی و تجاری انگلستان، طبقه کارگری دارند که به دو گروه متخاصم تقسیم شده اند : پرولتاریای انگلستان و پرولتاریای ایرلند. کارگران عادی انگلیسی از کارگران ایرلندی متنفرند زیرا آن ها را رقیب خود می دانند که سطح زندگی آن ها را کاهش داده اند. کارگر انگلیسی در برابر کارگر ایرلندی خود را عضوی از ملت حاکم می پندارد و بنابراین به آلت دست اشراف و سرمایه داران کشورش علیه ایرلند تبدیل می شود وبنابراین سلطه آن ها را برخودش تحکیم می کند. کارگر انگلیسی به تعصب های دینی، اجتماعی و ملی خود علیه کارگران ایرلندی دامن می زند. در واقع نگرش او نسبت به کارگران ایرلندی به نگرش سفید پوستان فقیر آمریکایی نسبت به “ کاکا سیاه های “ آفریقایی در کشور برده داری سابق آمریکا شباهت بسیاری دارد. کارگر ایرلندی هم با دلبستگی به پول ملی خود به کارگر انگلیسی واکنش نشان می دهد. او کارگر انگلیسی را شریک جرم و آلت دست احمق حاکمیت انگلستان بر ایرلند می داند. ن. ک. ص 506
14. برای ارزیابی اثر بطوطه، ن. ک. به رابرت فرنا و ویلیام راجر لوئیز “ انقلاب 1958 عراق: طبقات اجتماعی کهن با تجدید نظر“، لندن، تاریس، 1991
15. هانا بطوطه، “ انقلاب 1958 عراق: طبقات اجتماعی کهن با تجدید نظر“، صص211—212
16. حسین مهدوی، “ الگوها و مشکلات توسعه اقتصادی در دولت های نفتی: مورد ایران “ از مایکل کوک (ویراستار) “ مطالعاتی در تاریخ اقتصادی خاورمیانه „، آکسفورد، انتشارات دانشگاه آکسفورد، 1970، صص428—467
17. احمد اشرف، “ فئودالیسم یا شیوه تولید آسیایی“، جهان نو، شماره های 5—7، 8—10، 11—12

پانوشت های مترجم:

(1-م) پرفسور آبراهامیان در پاسخ مترجم در باره تبار و معنای این واژه، می نویسند: این واژه را نخستین بار گروهی از مورخان نئو مارکسیست هند ابداع کردند. این نام از عنوان مجله آنها (subaltern studies) گرفته شده بود. آنها هم این واژه را از آنتونیو گرامشی، مارکسیست ایتالیایی وام گرفته بودند. این واژه به توده و نه نخبگان، به دهقانان، کارگران، و دربعضی مواقع به روشنفکران اشاره دارد. آرای این گروه از مورخان در دهه های 1980- 1990 در هند مطرح بود. اکنون برخی از پژوهشگران جوان ایرانی که در اروپا تحقیق می کنند؛ خود را پیرو این مکتب می دانند.

 (2-م) منظور از کلمه آننلز ، همان مکتب فرانسوی  تاریخ نگاری آنال است که دست کم دوتن از بزرگترین اعضای آن در ایران شناخته شده اند . یکی از آنان مارک بلوخ مولف کتاب جامعه فئودالی است که یکی از برجسته ترین  پژوهش ها در مطالعه تاریخ فئودالیسم اروپائی بشمار می آید و دیگری فرنان برودل مولف کتاب سرمایه داری و حیات مادی است که آن نیز از کتاب های ارزنده برای مطالعه تاریخ آغازین سرمایه داری اروپائی محسوب می شود .

(3-م)  این نام را در ایران به صورت رودنسون ضبط کرده اند .

 برای مطالعه بیشتر:

• آبراهامیان، یرواند. „ایران میان دو انقلاب“، پرینستون، انتشارات دانشگاه پرینستون، 1982( این کتاب با دو ترجمه، در زبان فارسی منتشر شده است.)
• بطوطه، هانا. „طبقات اجتماعی کهن و جنبش های انقلابی عراق“، پرینستون، انتشارات دانشگاه پرینستون، 1978
• بینین، جوئل و لاکمن، ذاکری. “ کارگران نیل: ملی گرایی، کمونیسم، اسلام، طبقه کارگر مصر، 1882—1954″ ، پرینستون، انتشارات دانشگاه پرینستون، 1987
• لاکمن، ذاکری. “ کارگران و طبقه کارگر در خاورمیانه : مبارزات، تاریخ، تاریخ نگاری „، آلبنی، دانشگاه دولتی نیویورک، 1994
• رودینسون، ماکسیم. “ اسلام و سرمایه داری „، نیویورک، پنتوئن، 1973

Reference: Marxist Historiographies, a global perspective, Edited by Q. Edward Wang and George G. Lggers, by Routledge, 2015